Rukn al-Dīn al-Samarqandī's Tractate Entitled ‘Fî Ma‘rifat al-İnsân/On Knowing Human’: Analysis and Investigation

İnsanın doğası konusu, ilim ve düşünce tarihimizin önemli meselelerinden biri olmuştur. Kelâm geleneği insanı, daha ziyade ruh, irade özgürlüğü mebde-meâd ekseninde incelemiştir. Kadîm felsefî birikimin İslâm dünyasına intikal etmesinden sonraki süreçte özellikle de Fârâbî (ö. 950) ile birlikte insan, perspektifin talepleri doğrultusunda psikoloji, sosyo-politik teori eskatoloji gibi birçok açıdan inceleme konusu yapılmıştır. Öte yandan tasavvuf insanı kendine özgü bakış açısıyla, yani keşf mücâhede yöntemi çerçevesinde ele alıp Geç dönem (müteahhirîn) Matürîdiyye Hanefî âlimlerinden olan kelâm, tefsir, tasavvuf, usûl-i fıkıh alanda eserleri bulunan Ebû Muhammed Rükneddin Ubeydullah b. Abdilazîz es-Semerkandî 1301) insan meselesine çok özel bir önem atfetmiş bu hususta “]Risâletün uhrâ[ fî ma‘rifeti’l-insân” adlı risale kaleme almıştır. Tasavvuf geleneğinin etkilerini taşıyan es-Semerkandî’nin söz risalesinde ruhu incelenmektedir. Bunun yanı sıra müellif, beden (kalıp) bilme tanıma üzerinden Allah’ın varlığı fail olması hususlarını da almaktadır. Elinizdeki çalışma, başlıca iki ana kısımdan oluşmaktadır. İnceleme tahlilden oluşan birinci kısım, kendi içerisinde risalenin genel özellikleri -ki ismi müellife aidiyeti, yazma nüshaların tanıtımı tahkikte takip edilen metot olmak üzere üç alt başlıktan müteşekkildir- muhteva analizi İkinci kısımda ise çalışmamızın esas unsurunu teşkil eden henüz durumunda mezkûr tahkikli neşri yer kısma yönelik, tahkik çalışmamız kapsamında toplamda dört ayrı el nüshasına ulaşılmıştır. Elimizdeki nüshalar arasında tarih müstensih isminin mevcut olduğu yegâne nüsha (ana nüsha) metnin dökümü sağlanmıştır. Sonraki aşamalarda tahrîc diğer karşılaştırma risalesindeki bazı açıklamaları kendisinin tasavvufî yönden intisaplı izlenimlerini çağrıştırmakla birlikte, düşüncelerini kelâmcı perspektifle serdetmiştir. Zira o, kelâm geleneğine bağlı kalarak ruhun “cisim” olduğunu, bedene (kalıba) hulûl ettiğini yaratılmışlar zamansal mekânsal olduğunu ileri sürmektedir. Yine olarak Semerkandî, mensubu geleneğe ahiret hayatının hem ruhanî cismanî olacağının altını çizer bağlamda meâdın yalnızca olacağını söyleyen filozofları eleştirir onların görüşlerini yanlış bulur. Söz veciz risalesini beş bölüme ayıran ilk bölümde hadis kabul ettiği “nefsini bilen Rabbini bilir” sözünün şerhini bölümde, hayvanî latif cisim serdetmektedir. Üçüncü organlar bilinmese bile her “ben nâtık insanî ruhum” diyebilir teması açıklamalar yapmaktadır. Dördüncü insanın bedeni ruhuna dair düşünceler serdedilmekte nihayet beşinci küçük âlemi (insanı) Allah’ı bilmiş olur Allah tasavvurunu ortaya koymaktadır. Netice itibarıyla es-Semerkandî, Bu açıklamaktadır. Ayrıca nefsini bilmesi Rabb’ini bilmesi/tanıması sıkı ilişki tesis etmektedir. âlem (mikrokozmos) tasavvur onun ihtiva çeşitli bedâyi hikmetleri bilmenin bilmeye idrak etmeye götüreceğini söyler.